Istnieją różne sposoby rozwiązywania sporów bez udziału sądu:
- mediacja, w której mediator pomaga stronom samodzielnie wypracować ugodowe i satysfakcjonujące je rozwiązanie,
- koncyliacja, w której neutralna osoba proponuje stronom konkretny sposób rozwiązania danego sporu
- arbitraż (sąd polubowny), w którym spór rozstrzyga arbiter lub kilku arbitrów; wydany wyrok ma taką samą moc prawną, jak wyrok sądu powszechnego, a strony muszą poddać się temu rozstrzygnięciu.
Arbitraż znany był i powszechnie stosowany już w czasach starożytnych. W średniowieczu korzystano z niego przede wszystkim między XII a XV wiekiem. Często arbitrami byli władcy poszczególnych państw. Ze średniowiecznego arbitrażu korzystała również Polska. W roku 1355 podczas zjazdu w Wyszechradzie władcy Czech i Węgier rozstrzygnęli spór pomiędzy królem polskim a Zakonem Krzyżackim o przynależność Pomorza Gdańskiego i Kujaw oraz o koronę polską.
Ponowny rozwój arbitrażu wiąże się z wydarzeniami wieku XVIII i XIX, które dały podwaliny do rozwoju współczesnego arbitrażu. W tym czasie, a zwłaszcza w wieku XIX, wzrosła częstotliwość korzystania przez państwa (m.in. europejskie i Ameryki Łacińskiej) z postępowania arbitrażowego jako metody rozstrzygania sporów. Nie tylko zwiększyło się praktyczne wykorzystanie arbitrażu (zwłaszcza międzypaństwowego), ale rozwinęła się również teoria i doktryna poświęcona tej tematyce. Arbitraż stał się nierozerwalnym elementem prawa międzynarodowego, co też dało podstawy do dalszego rozwoju tej instytucji na przełomie XIX i XX wieku.
Definicja arbitrażu jako pokojowej metody rozwiązywania sporów znalazła się w art. 15 Konwencji haskiej z 1899 roku i w art. 37 Konwencji haskiej z 1907 roku. W obu dokumentach podkreślono, że w relacjach międzynarodowych arbitraż jest najbardziej efektywną i słuszną metodą rozstrzygania sporów – zarówno tych już zaistniałych, jak i tych, które mogą zaistnieć w przyszłości.
W roku 1902 swoją działalność rozpoczął Stały Trybunał Arbitrażowy, powołany na mocy ustaleń konferencji w Hadze z 1899 roku. Organizacja ta działa do dnia dzisiejszego.
Choć zainteresowanie arbitrażem zmalało w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej, to nadal jest to bardzo przydatna metoda rozwiązywania sporów. Ma ona powszechne zastosowanie nie tylko w relacjach międzypaństwowych, ale także jako skuteczny sposób w relacjach pomiędzy uczestnikami rynku krajowego (np. między przedsiębiorcami, przedsiębiorcami a konsumentami).
To, co łączy arbitraż z innymi metodami rozwiązywania sporów bez udziału sądu, to:
- dobrowolność udziału,
- udział neutralnych i bezstronnych ekspertów, przy czym strony mogą mieć wpływ na wybór sędziego/rozjemcy,
- możliwość osiągnięcia polubownego rozwiązania, satysfakcjonującego obie strony
- niskie koszty, szybkość i prostota postępowania w porównaniu z sądem powszechnym,
- możliwość budowania dobrego imienia (np. firmy), która chętnie bierze udział w pozasądowym rozwiązywaniu sporów
Mimo, że arbitraż funkcjonuje od wielu lat i jest powszechnie dostępny, wiedza na jego temat i możliwości, jakie daje, nadal pozostaje niewystarczająca.